portal za umjetnost
Gazi Husrev-begova džamija
Autor: Nikola Motika
Kompleks džamije se sastoji od: džamije, Gazi Husrev-begovog i Murat-begovog turbeta, dvorišta s grobljem, abdesthanom , kao i šadrvanom, muvekkithanom i muktebom.
Gazi Husrev-begova džamija nalazi se između ulica: Sarači, Čizmečiluk, Veliki Ćurčiluk i Mudželiti veliki. Istočno od džamije je objekat Sahat kule, južno je Kuršumli medresa.
Foto: Nikola Motika
Osmanska vladavina trajala je nešto više od četiri vijeka na prostoru Bosne i Hercegovine. U tom periodu na čelu ove osmanske oblasti nalazilo se preko preko trista sandžak-begova, beglerbega, paša i vezira, od kojih su dvojica upisana zlatnim slovima u historiji Sarajeva. Prvi je Isa-beg Isaković (1440.-1463. , 1464.-1470.) koji je 1462. godine svojom vakufnamom udario temelje Sarajevu. Drugo veliko ime je Gazi Husrev-beg koji je Sarajevu podario svoje zadužbine i bogati vakuf. Gazi Husrev-beg je upravljao od 1521. do 1541. godine sa prekidima. Prvo upravljanje trajalo je od 1521. godine do 1525. godine, drugo od 1526. do 1534. godine, a treće od maja 1536. do smrti 18. juna 1541. goodine.
Gazi Husrev-beg je uvakufio ogromni imetak, razne nekretnine, dućane, imanja i mezare, veliku sumu gotovog novca, razno zlatno i srebrno posuđe, ogrlice od bisera i rubina, sablje ukrašene dragim kamenjem, zlatne noževe, prstenje sa brilijantima, smaragdima, rubinima, tirkizima, tako da je ukupna vrijednost stvari i gotovine iznosila 3.000.000 kovanih drahmi.
Vakuf Gazi Husrev-bega utjecao je na urbani, kulturni, prosvjetni i ekonomski razvoj Sarajeva.
Na ulazu u džamiju iznad vrata nalazi se tarih sa natpisom u stihu iz koga se na osnovu brojčane vrijednosti slova, odnosno harfova može konstatovati vrijeme njenog nastanka. Džamija je izgrađena 1531. godine. Begova džamija je izgrađena za skoro dvije godine.
Nema tačnih podataka ili bar još dovoljno istraženih da se može tačno reći ko je autor ovog grandioznog djela. Husref Redžić je detaljnom analizom historijskih i stilskih elemenata monumentalnih džamija izgrađenih pod rukovodstvom Mimara Sinana utvrdio da on nije graditelj Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu, ali da je graditelj pripadao školi Mimara Hajrudina.
Najnovija istraživanja pokazala su da je urbani kompleks Gazi Husrev-bega podignut u vrijeme mimara Adžem Esir Alija. Mimar Adžem Esir Ali bio je mimar na dvoru sultana Selima I i stvarao je u periodu između dva graditeljska velikana zlatnog osmanskog doba, Mimara Hajrudina i Mimara Sinana.
Gazi Husrev-begova džamija je izgrađena u ranoistanbulskom stilu, perioda osmanskog klasicizma. Početak perioda vezuje se za početak rada Mimara Hajrudina, glavnog arhitekte na dvoru sultana Bajazita II (1481.-1512.).
Tip džamije gdje je molitveni prostor pokriven kupolom i polukupolom primijenjen je na našim prostorima samo kod izgradnje Gazi Husrev-begove džamije u Sarajevu (1530.) i Ferhat-pašine džamije u Banja Luci (1583.).
S prednje strane Gazi Husrev-begove džamije je trijem sa sofama, dimenzija 31,17x6,20 m. Trijem je pokriven s pet kupola od kojih je srednja, koja pokriva ulaz, nešto veća i viša. Visina trijema s kupolom iznosi 13,25, a do vijenca 10,05 m. Kupole su na pandantifama. Širina bočnih traveja je 5,70-5,95 m, a srednji je nešto širi i iznosi 6,30 m. S bočnih strana trijema su zidovi, širine 1,17 m. Sa prednje (frontalne) strane su četiri mermerna stupa, visine oko 4,9 m prečnika oko 66 cm. Stupovi imaju profilirane obručeve pri dnu i pri vrhu, a spoljni stupovi i na sredini. Imaju istu profiliranu bazu, a kapiteli su različito dekorisani mukarnasima. Iznad kapitela su željezne šipke koje preuzimaju sile potiska. Prelomljeni lukovi su iznad stubova. Sofe su podignute od nivoa dvorišta. Na sofama se nalaze dva vanjska mihraba koji su dekorisani stalaktinim ukrasima i natpisima u sulus pismu. Istočna sofa je namijenjena za žene.
Tlocrtni koncept je složen od centralnog molitvenog dijela i dvije bočne prostorije. Centralni prostor se sastoji od kvadratne osnove koji je produžen na strani mihraba sa pravouganim prostorom. Kvadratni prostor čije su stranice dimnezija 13,4 m je pokriven kupolom na pandantifama koju nose četiri prelomljena luka. Visina kupole je 24,4 m, a ispod kupole je kružna galerija sa ogradom od drveta, koja je služila za paljenje svjetiljki. Na galeriju se penje stepenicama koje su usječene u zid. Pravougaoni prostor je pokriven polukupolom. Glavna kupola na tamburu ima plitke kontraposte u vidu pravougaonog zadebljanja i osam većih kontraposta raspoređenih u parovima na uglovima kubusa.
Foto: Nikola Motika
Kombinacija različitih kontraposta po prvi put se primjenjuje na Atik Ali-pašinoj džamiji u Istanbulu i Gazi Husrev-begovoj džamiji u Sarajevu.
Bočne prostorije imaju kvadratnu osnovu i približno istih dimenzija oko 6,4 m. Bočne prostorije su sa centralnim dijelom džamije povezani lukovima. Visina kupola nad prostorijama je 14 m.
Džamija ima složeno rješenje pokriveno s osam kupola i jednom polukupolom. Iznad srednjeg kubusa dominira kupola koja natkriva centralni prostor. Polukupola koja natkriva prostorije prema kibla zidu iznosi polovinu od ove centralne. Kupole su prvobitno bile pokrivene olovom, a kasnije je zamijenjene bakarnim limom.
Glavni tambur je oble osnove, kontraposti su raspoređeni u parovima i napravljeni su od sedre. Ima osam velikih i osam plitkih kontraposta. Srednja debljina glavnog tambura je 55 cm, samo je na istočnoj strani 80 cm. Tambur centralne kupole je kružnog plana, a svi drugi su osmougaoni. Mahvil ima konstrukciju koja je oslonjena uz sjeverozapadni zid i osam stupova od mermera. Mihrab je izrađen od raznobojnih mermera s dva natpisa. Istočno od ulaznih vrata je maksura.
Munara se nalazi sa desne strane i njena ukupna visina je 45,60 m, ima kvadratnu osnovu koja prelazi u šestougaonu formu. Stablo munare je ukrašeno reljefnim ukrasom, koji je od baze do šerefeta i u obliku je stilizovane floralne forme. Floralna forma je istanbulski ljiljan i ponavlja se na svakoj stranici. Na svakoj stranici uklesan je po jedan na početku i na kraju svake od šesnaest strana, pa je forma ljiljana čitljiva i u pozitivu i u negativu. Ovo ukrašavanje karakteristično je za osmanski klasicizam.
Prvoizgrađeni nije sačuvan, ali ostali su njegovi opisi. Imao je kružnu osnovu i šesnaest lula kroz koje je tekla voda. Ovakvo rješenje identično je rješenju velike fontane u Dubrovniku što je dokaz da je Gazi Husrev-beg pozvao Dubrovčane da učestvuju u izgradnji.
Zidovi su od masivnog kamena koji je površno obrađen. Veliki kameni blokovi su međusobno povezani metalnim klamfama, koje su zalivene olovom. Njihova debljina se kreće u donjoj zoni od 1,80 m do 2,20 m.
Na površinama zida kamenje je kompaktnije zidano. Unutrašnjost zida je ojačana konstrukcijom drvenih hatula i punjena mješavinom različitih materijala (kamenih komada i maltera na bazi masnog kreča i fluvijalnog pijeska nejednake granulacije). Hatule su određivale pravac zidanja u horizontalnom odnosno vertikalnom smijeru. Hatule su prije ugradnje površinski palile što je imalo za cilj zaštite, odnosno konzervacije. Zidovi su iste debljine sve do pandatifa gdje se sužavaju sa vanjske strane na 1,50 m.
Kupole, originalni nosivi lukovi u enterijeru i ulazi u prostorije sa unutrašnje strane su od pečene pljosnate opeke. Od opeke je izidan i luk i okolica krivine luka do postizanja horizontale na unutrašnjoj strani. Vanjska strana je izidana od kamena. Pandatifi su građeni od opeke i grnčarskih ćupova od pečene zemlje. Ćupovi su čvrsti, laki i imaju veliku nosivu moć i osobinu upijanja zvučnog talasa, što je pogodno za kontrolu akustike. Pandatifi na tetimama izgrađeni su od plosnate opeke, a unutrašnjost je punjena ćupovima. Pandatifi koji nose tambur glavne kupole su od grnčarskih vodovodnih cijevi i opeke, u naizmjeničnim redovima.
Osim glavnog tambura koji je kružni, svi su osmougaoni. Tamburi su sa unutrašnje strane od opeke, a sa vanjske od sedre koja dobro upija zvučne talase.
Unutrašnjost prozorskog okna je od sedre, a sa vanjske strane prozori su od bijelog kamena, fine obrade.
Pod je bio u dva nivoa tako što su podovi u prostorijama i u prostoru opeke bili uzdignuti od centralnog prostora. Prilikom rekonstrukcije pod je nivelisan. Prvi pod je bio od blok-opeke na kamenoj osnovi i pokriven kurbanskim kožicama. Danas poslije najnovije rekonstrukcije ugrađeno je podno grijanje i zadržana je djelimična nivelacija.
Stablo munare je od sedre, a spiralno stepenište je od pješčara.
U izgradnji džamije korišten je kamen zvani breča. Analiza kamenih gromada čiji je dijametar tačno jedan istanbulski aršin, kao tipično bliskoistočna mjera, odnosno 66,50 cm isključuje mogućnost da je materijal korišten s rimske ili neke druge građevine.
Od breče su izgrađeni kompletan mihrab, većina stubova, mahvila, dijelovi minbera, okvir epigrama i ulazni prostor portala, kao i kupole istočnog stuba sofe.
Kapiteli centralnih stubova su od čvrstog bijelog krečnjaka.
Foto: Nikola Motika
Begova džamija od svoje izgradnje prati sudbinu Sarajeva, pa tako prvo veće razaranje Sarajeva bilježi se 1697. godine kada trupe Eugena Savojskog napadaju grad.
Izvorno, svi objekti činili su jedinstven kompleks. Poslije pohoda Eugena Savojskog i urbanističkih promjena 1697. godine, vakuf je na dijelu harema izgradio ulicu i trgovine i na taj način održavao svoju finansijsku situaciju.
Mula Mustafa Bašeskija u svom Ljetopisu navodi da je Sarajevo pogodio zemljotres u mjesecu saferu 1167. hidžretske godine, odnosno 1753. godine. Ljetopis za sljedeću godinu (1754.-1755.) navodi da je popravljena i ukrašena Gazi Husrev-begova džamija.
Sljedeća obnova džamije izvršena je početkom 19. vijeka. Obnova je izvršena u duhu orijentalnog neoklasicizma kojeg karakterišu biljni motivi. Hromatski dominira azurnoplava, odnosno ultramarine ili lapislazulij na isključivo bijeloj podlozi, a pojavljuje se crvena, pečena sijenska zemlja, jaka crna tj. avorice ili crna od slonovače. Osnovni likovni elemenat je interpretirani biljni elemenat u obliku vinove loze plavih listova i grozdova i biljke iz porodice penjačnica.
U izvornom obliku fasada džamije nije bila omalterisana. U 19. vijeku prilikom obnove, džamija dobija prvu fasadu, koja je kasnije obnavljana.
U vrijeme kada je Gazi Husrev-beg bio na čelu Bosanskog sandžaka, podigao je brojne objekte, a Sarajevo je doživjelo značajan period urbanog razvoja. Gazi Husrevbegova džamija je tip džamije sa polukupolom i kupolom i ovom tipu na našim prostoorima pripada još samo Ferhat pašina džamija u Banja Luci.
Ovdje u Sarajevu, u Bosanskom sandžaku na periferiji moćnog i bogatog carstva osjeća se dah prijestonice kroz stil i ljepotu građevine. Jedan visoki činovnik carevine koga porijeklo i služba vezuje za Sarajevo ostavlja gradu i budućim pokoljenima bogati vakuf s monumentalnim građevinama.